ابهام‌ها و اسطوره‌های قبل از بعثت

رسول خدا (ص) قبل از اسلام در نظر مردم شخص عادی بود و مورد توجه زیادی نبود تا خاطرات وی در ذهنها بماند، چون مردم مکه قبل از بعثت پیامبر اسلام (ص) را تنها یتیمی می دانستند که همچون دیگر کودکان بود. البته او هرچه بزرگتر می شد و با مردم مراوده پیدا می کرد به شخصی درستکار و امین معروف ‌شد. درستکاری او باعث شد تا مورد توجه خدیجه، زن تاجر مکه قرار گیرد و با او ازدواج کند. حضرت تنها از زمانی که به پیامبری مبعوث شد و تبلیغ وحی را آغاز کرد مورد توجه دوست و دشمن قرار گرفت. بر خلاف قرآن کریم که در صدد است تا پیامبر را حتی بعد از بعثت، عبد خدا و بشری همچون دیگر آدمیان نشان دهد تا مردم او را چون عیسی پرستش نکنند، علاقمندان او خواستند از او شخصیتی خارق العاده و غیر بشری بسازند. از این رو از گذشته او که از آنها فاصله بسیار داشت داستانهایی ساختند و به فرزندان خود منتقل کردند که جعلی بودن آن با کمی تامل به خوبی قابل تشخیص است. چنین اتفاقاتی اگر روی داده بود خدا برای نشان دادن عظمت پیامبرش از طریق وحی برای منکران نبوتش یادآور می شد. این گونه حوادث نه تنها از جانب قرآن و نه خود رسول خدا و یا معصومین دیگر در اختیار ما قرار نگرفته است. اری چنین اتفاقاتی اگر محال عقلی نباشد از قدرت خدا دور نیست. اما باور به اینگونه امور غلو آمیز در صورتی که بخواهد بدون سند معتبر به عنوان یک اعتقاد مورد قبول قرار گیرد باید سند معتبر داشته باشد و در غیر این صورت دروغ بستن بر رسول خدا (ص) است که حرمت آن قطعی است. ما در اینجا به برخی از این افسانه ها که در کتب حدیث و تاریخ نقل شده است می پردازیم.

داستان ذبح عبدالله

گفته شده است که در عالم خواب به «عبد المطلب» امر شد که چاه زمزم را حفر کند. او در حین حفر زمزم نذر کرد که اگر خداوند به او ده فرزند پسر عطا کند یکی از آن‌ها را قربانی کند. او ده فرزند پيدا كرد و براي قرباني يكي از آنان قرعه انداخت، قرعه به نام پدر پيامبر (ص) افتاد. عبدالمطلب به جای قربانی او صد شتر قربانی کرد. نام پدر پیامبر(ص)، «عبدالدار» یا «عبدقصی» بود و پس از نجات از مرگ، «عبدالله» ناميده شد.[1]

این داستان به صورت مفصل در کتب تاریخی آورده شده است و در مورد آن پرسش‌ها، تردید و نقدهای جدی وجود دارد. از جمله اينكه كداميك از اين نقل قول‌ها قابل اعتمادتر است؟ با توجه به اينكه حضرت «ابراهیم» رسم قرباني انسان را، كه در ميان بت‌پرستان رواج داشت منسوخ ساخت، نذر قتل فرزند بر اساس كدام ضابطه ديني يا اخلاقي قابل توجیه است؟ قرآن کریم رسم قربانی فرزند را ناشی از اندیشه بت پرستی می داند،[2] عبد المطلب اين نذر را براي بت‌ها انجام داده است يا براي الله؟

داستان ذبح عبدالله به صورت هاي مختلف نقل شده است: شیخ صدوق از قول امام رضا در روایتی بی سند داستان ذبح «عبدالله» را به گونه‌ای مختصر نقل کرده و به اين اكتفا كرده كه نذر برای خدای کعبه انجام شد و «عاتکه» عمه پیامبر (ص) پیشنهاد ذبح شتر را مطرح كرد.[3]

بلاذری از قول «عبد الله بن جعفر بن ابی طالب» نقل می‌کند که او بین ده فرزند خود قرعه زد و قرعه به نام «عبدالله» آمد. از آنجا که «عبدالمطلب» عبد الله را بیش از ديگر فرزندان خود دوست می‌داشت، گفت: پروردگارا او را قربانی نمایم یا صد شتر به جای او قربانی کنم؟ قرعه انداخت و قرعه به صد شتر افتاد. او صد شتر را به جای عبد الله قربانی کرد و گوشت قربانی‌ها را بین فقرای مکه و دیگر فقرای حاضر تقسیم کرد.[4]

برخی داستان ذبح «عبدالله» را با آب و تاب بسیار و به گونه‌ای مفصل طرح كرده‌اند. در این داستان آمده است که «عبدالمطلب» سرنوشت نذر خود را به قرعه «ازلام» بت «هُبَل» واگذار کرده است. قرعه قربانی از این طریق به نام «عبد الله» افتاد. گفته شده است که «عبد المطلب»، «عبدالله» را برای قربانی به سمت دو بت «اساف» و «نائله» برد چون بت پرستان قربانی خود را به آن‌ها تقدیم می‌کردند. در این زمان، قریش و برادران عبدالله از ترس اینکه چنین سنتی معمول شود، از کار «عبدالمطلب»، جلوگیری کردند و راه حلی ارائه دادند. راه حل این بود که «عبدالمطلب» برای کسب تکلیف، از زن کاهنی که گفته می‌شود با اجنه در ارتباط است و خبر از غیب دارد و اخبار او برای مردم چون وحي آسماني، مقبول بوده است، کمک بگیرد. بنابر داستانی طولانی و پر ماجرا که مجال نقل آن در اینجا نیست، عبدالمطلب به توصیه آنان جامه عمل ‌پوشاند. در داستان آمده است که اجیر یا شیطان این زن، به او گفت: «عبدالمطلب» دیه انسان را در حجاز مبنا قرار دهد و آنقدر ده تا، ده­ تا بر دیه او بیفزاید تا قرعه به نام «عبدالله» اصابت نماید و او از مرگ نجات پیدا کند. گفته شده است که بر طبق این طرح «عبدالله» با صد شتر از قربانی شدن نجات پیدا کرد و از آن زمان دیه انسان از ده شتر به صد شتر ارتقاء پیدا کرد. در اسلام نیز این حکم مورد تایید قرار گرفت. این گزارش‌ها از چند جهت قابل تامل است:

1- ذبح کودکان برای بت‌ها بنا بر گزارش فوق رسمی از رسوم بت‌پرستان بوده است که قرآن کریم آن را محکوم نموده است.[5] گزارش‌های ذبح «عبدالله» برخلاف اشعاری است که یعقوبی و مسعودی از یگانه پرستی «عبدالمطلب» و پیروی او از دین حنیف «ابراهیم» نقل کرده‌اند. دو احتمال وجود دارد یکی اینکه یگانه پرستی او تدریجی بوده است و یا اینکه برخی مورخین اموی برای بی‌اعتبار ساختن «عبدالمطلب» که نیای بنی‌هاشم بوده است، این داستان را ساخته‌اند تا او را بت‌پرست نشان دهند. مورخین دقیقی چون یعقوبی و مسعودی از ذکر این داستان مفصل خودداری کرده‌اند.[6] یعقوبی بدون طول و تفصیل تنها می‌نویسد: قریش از «عبدالمطلب‌« خواستند به ‌جاي‌ فرزند، صد شتر بکشد و او با قرعه، صد شتر را به ‌جاي‌ «عبدالله» ‌نحر كرد و گوشت آن را بين ‌مردم ‌تقسيم‌ نمود.[7]

2- اگر «عبدالمطلب» فرزند خود را نذر خداوند یکتا کرده بود نباید چاره کار خود را از بت «هُبَل» بجوید و فرزند خود را تقدیم بت‌ها کند. این حادثه به گونه‌ای نقل شده است که گویی خواست خداوند از طریق سازمان بت‌پرستی اعمال شده است.

3- قبول اینکه خداوند بخواهد از طریق زنی مرتبط با شیطان، پدر پیامبر خود را از مرگ حتمی رها سازد، بسیار مضحک است. پرسش اینجاست که آیا خداوند نمی‌توانست چنین چیزی را به خود «عبدالمطلب» الهام کند و یا آیا آنقدر عقل «عبدالمطلب» قاصر بود که نتوانست خود چنین تدبیری ساده را بیندیشد.

4- «ابن اسحاق» اولین کسی است که داستان ذبح عبد الله را نقل کرده است و خود تردید خویش را در این زمینه با سه بار تکرار این عبارت که «به گمان عده‌ای چنین نقل شده است و خدا عالم‌تر است» ابراز نموده است.[8] پس به نظر می‌رسد این داستان ساخته مورخين اموي و يا پرداخته ذهن‌های قهرمان سازی بوده است که ابتدا توسط مورخین با تردید نقل شده است ولی مورخین بعدي این داستان را بدون اظهار تردید نقل کرده­اند و آن را مسلم پنداشته‌اند.

ازدواج عبدالله

نقل شده است که بلافاصله بعد از نجات عبد الله از قربانگاه، در مسیر باز گشت، دو زن نور نبوت را در پیشانی «عبدالله»[9] مشاهده کرده و از او درخواست همخوابگی ‌کردند. بر طبق این نقل «عبدالله» به آنان گفت: در حال حاضر پدرم همراه من است.

نقل شده است که در همان روز مراسم خواستگاری از «آمنه» انجام گرفت و در همان شب «عبدالله» با آمنه عروسی کرد. روز بعد «عبدالله» خود را به آن زنان ‌رساند ولی آنان از پذیرش وی خودداری کرده و گفتند: تو نور نبوت را به شخص دیگری منتقل کرده‌ای.[10] طبری با تردید غیر از آن دو داستان، داستان مشابه و درخواست مشابهی را از زن کاهنی نیز نقل کرده است.[11] ساختگی و غیرعادی بودن نحوه این ازدواج به خوبی روشن است چون:

• این داستان با نقل یعقوبی سازگار نیست که ازدواج «آمنه» و «عبدالله» یکسال بعد از جریان ذبح اتفاق افتاد و نطفه پیامبر(ص) مدت‌ها بعد از ازدواج بسته شد.[12]
• معلوم نیست در این داستان‌ها چرا نور پیامبر(ص) را تنها سه نفر دیده‌اند و حتی آمنه از مشاهده آن محروم بوده است.
• این خبر با اخبار مربوط به پاکدامنی پدران پیامبران سازگار نیست.
• ابن اسحاق نحوه ازدواج «عبدالله» را با تردید نقل می‌کند. با این وجود دیگران آن را مسلم فرض کرده و بر شاخ و برگ آن افزوده‌اند.

اسطوره‌های میلاد

ابن اسحاق می‌نویسد: عده‌ای تصور کرده‌اند که «آمنه» در زمان بارداری آوازهای غیبی شنیده است که ضمن آن به او گفته شده است که تو، به سید این امت آبستنی. هنگامی‌ که «آمنه» «محمد» را به دنیا آورد به او گفته شد که از هر حسود به خدای واحد پناه ببر و نام او را «محمد» بگذار. از آمنه نقل شده است که او خروج نوری را به هنگام وضع حمل از خویش دیده است که این نور همه عالم را روشن ساخته و نخستین تصویری را که برای او پدیدار ساخته است، کوشک­ها و قصرهای بُصری در شام بوده است.[13]

بنا بر نقل یعقوبی، در زمان تولد پیامبر(ص) دیوها رانده شدند، ستارگان فرو ریختند، زمانی که قریش این حوادث را دیدند از فرو ریختن ستارگان شگفت زده شدند و گفتند: این جز برای پیش آمد قیامت نیست. مردم را زمین لرزه‌ای فرا گرفت که به همه جای دنیا رسید تا آنجا که کلیساها و کنشت‌ها ویران گشت. هر چیز که جز خدا پرستش می‌شد از جای خود کنده شد. در آن زمان ستارگانی هویدا گشت که تا پیش از آن هویدا نمی‌شد. ایوان کسری بلرزید و سیزده کنگره آن فرو ریخت و آتشکده فارس پس از هزاران سال خاموش شد و موبد موبدان خواب دید، شتران عربی اسبان سرکش را می‌کشند تا از دجله گذشته و در سرزمین‌ها پراکنده شدند، «انوشیروان» هراسناک شد و شخصی را نزد «سطیح» پیشگویِ عرب دمشق فرستاد و پیشگو گفت: در سرزمین تهامه تلاوت پدید آید و صاحب عصا آشکار شود.

شیخ صدوق نیز از قول برخی در روایتی ضعیف در امالی، سخنی را به امام صادق(ع) نسبت داده است که شبیه آن چیزی است که مورخین نقل کرده‌اند به‌علاوه اینکه در صبح ولادت محمد همه بت‌ها سرنگون و به رو بر خاک افتادند. دریاچه ساوه خشک شد و وادی ساوه پر از آب گشت. نوری از سمت حجاز به مشرق کشیده شد و تخت همه سلاطین سرنگون شد و شاهان لال شدند و در آن روز نتوانستند سخن بگویند، دانش کاهنان ربوده شد و سحر و جادو باطل شدند و کاهنان از همزاد خود ممنوع شدند.[14] ابن هشام می‌نویسد: عالم یهودی در شب تولد پیامبر(ص) بر بامی ‌رفته و فریاد زد ستاره محمد طلوع کرد. در مورد اين اخبار چند نكته قابل تذكر است:

الف) قبل از هر چیز باید خاطر نشان کنیم که ارزش شخصیت پیامبر(ص) به اتفاق‌هایی که در مورد تولد ایشان نقل شده و از اراده ایشان خارج بوده است، نیست تا تلاش شود بر وقوع این امور اصرار شود.

ب) این حوادث که بسیاری از آنان بر اساس باورهای جاهلی گذشته تنظیم شده است، امروز قابل قبول نیست. مثل اینکه «در زمان تولد پیامبر(ص) دیوها رانده شدند»، «دانش کاهنان ربوده شد»، «سحر و جادو باطل شد» و «کاهنان از همزاد خود ممنوع شدند».

پ) بسیاری از این حوادث علاوه بر اینکه امکانپذیر نیست، با سخن خود پیامبر(ص) در جریان خورشید گرفتگی هم زمان با مرگ فرزندش «ابراهیم» سازگار نیست که فرمودند با تولد و مرگ کسی آیات الهی دگرگونی نمی‌پذیرند[15] بنابراین حوادث نقل شده قابل قبول نیست که در زمان تولد پیامبر(ص) «ستارگان فرو ریختند»، «مردم را زمین لرزه‌ای فرا گرفت که به همه جای دنیا رسید تا آنجا که کلیساها و کنشت‌ها ویران گشت. هر چیز که جز خدا پرستش می‌شد از جای خود کنده شد»، «در آن زمان ستارگانی هویدا گشت که تا پیش از آن هویدا نمی‌شد»، «ستاره «محمد» طلوع کرد»، «دریاچه ساوه خشک شد و وادی ساوه پر از آب گشت» و ..

ت) هیچ مسلمانی منکر اعجاز نیست و از قدرت خداوند هیچ چیزِ ممکن الوقوعی را دور نمی‌داند ولی باور به یک حادثه تاریخی، از نظر آنان هنگامی امکان‌پذیر است که آن حادثه با ادله تاریخی محکمی پشتیبانی شود و یا از طرق غیبی مثل قرآن یا حدیث متواتر و صحیح به او خبر داده شود. بنابراین بسیاری از حوادث غیر معمول که در مورد قبل و بعد از تولد پیامبر(ص) نقل شده است اگر با این منطق سازگار نباشد، قابل قبول نخواهد بود؛ چرا که هر آنچه ریشه قرآنی نداشته و حدیث مستند یا دلیل عقلی به همراه نداشته باشد، چون علم آور نیست باور به آن از نظر قرآن کریم جایز نیست. چرا که خداوند می‌فرماید: چيزى را كه بدان علم ندارى دنبال مكن‏، زيرا گوش و چشم و قلب‏، همه مورد سوال واقع خواهند شد.[16]

ث) ابعاد مختلف تولد محمد همچون دیگر شخصیت­های مهم تاریخ، با افسانه­هایی که پیروان علاقمند آنان، بعد از مرگ آنان، ساخته و پرداخته‌اند قرین است به‌طوری‌که تفکیک حقیقت از افسانه و تمثیل در آن بسیار دشوار است. ازاین‌رو «ابن اسحاق» به صورت غیرمستند و با تردید از حوادث دیده شده، توسط «آمنه» سخن می‌گوید. بعید است که در آن زمان کسی از پیامبریِ چهل سال آینده محمد به صورت قطعی اطلاع داشته باشد و حتی اگر آینده محمد برای مادرش این ‌چنین روشن بوده است، او نباید فرزند خود را پنج سال از خود دور می‌ساخت. علاوه بر این چرا «آمنه» در زمانی که زنده بود، تا شش سالگی پیامبر(ص)، بخشی از این موضوع را برای کسی جز «حلیمه» که این حوادث از او روایت شده است، بیان نکرده بود.

ج) وقوع بسیاری از حوادث عجیبی که هم زمان با تولد پیامبر(ص) نقل کرده‌اند را اگر بخواهیم با منطق تاریخی و علمی مورد مطالعه قرار دهیم قابل قبول نیستند؛ چون بخشی از این حوادث برای اثبات در آن عصر احتیاج به ارتباطات گسترده هم زمان و مطالعه تاریخی قوی داشته که از عهدۀ مورخین آن عصر بر نمی‌آمده است.

چ)پرسش‌های بسیاری در این زمینه مطرح می‌شود که پاسخ به آن کار ساده‌ای نیست. اول اینکه با توجه به اختلاف در اصلِ تاریخِ تولدِ حضرت محمد(ص)، این حوادث را چه کسی با زمان ولادت محمد از نظر تاریخی تطبیق داده است؟ دوم اینکه هیچ منبع مستقل تاریخی این حوادث را در آن زمان خاص و در آن كشورها که اتفاق افتاده است نقل نکرده است.

ح) مشاهده بت‌های سنگی که در جهان از قبل از ولات پیامبر اسلام تاکنون همچنان در دل معابد و کوه‌ها موجودند سرنگونی تاریخی آن‌ها را تایید نمی‌کند.

یعقوبی رانده شدن شیاطین به تیرهای شهاب آسمانی و به رو افتادن بت‌ها و خاموشی آتشکده‌ها را در زمان بعثت نیز آورده است.[17] او روشن نكرده است كه این حوادث يك‌بار اتفاق افتاده است یا پس از آن، باز شياطين و بت‌ها به جاي خود بازگشتند و اتشكده‌ها روشن شدند و در زمان بعثت بار ديگر شیاطین به تیرهای شهاب آسمانی رانده شدند، بت‌ها به رو افتادن و آتشکده‌ها خاموشی شد؟

خ) هر معجزه یا حادثه خارق‌العاده‌ای فایده یا هدفی نهفته است. پرسشی که اینجا مطرح می‌شود این است که در صورت وقوع حقیقی این حوادث، فایده آن چیست؟ وقوع این حوادث براي اثبات چه حقيقتي است؟ بینندگان این حوادث از کجا باید می‌فهمید که وقوع آن‌ها به دلیل ظهور پیامبری در نیم قرن آینده است؟ اگر این حوادث اتفاق افتاده بود و قریش آن‌ها را دیده بودند، چرا پیامبر(ص) در تبلیغ دین خویش، به استناد این معجزات، مردم را به دین اسلام دعوت نکرد؟

د) در هر صورت باور به این وقایع تنها به این طریق ممکن است که ناقل صادقی از غیب آن را نقل کرده باشد و به صورت متواتر به دست ما رسیده باشد. این اخبار چنین شرایطی را ندارند. به نظر می‌رسد که این وقایع بعد از وفات پیامبر(ص) و برای نشان دادن عظمت شخصیتی ایشان مطرح شده است و بیان کنندگان آن‌ها قصد داشته‌اند با بیان آن حقایقی که بعداً اتفاق افتاده است را به نحوی نمادین بیان کنند نه اینکه گزارشی تاریخی داشته باشند.

داستان‌های شیرخوارگی

محمد پس از مادرش، مدتی ‌از «ثَُوَيبَه» كنيز «ابولهب» ‌شير خورد. او قبلاً «حمزه»‌ و «جعفر بن ابی طالب» و «عبدالله بن جَحش» را شیر داده بود.^[18] «ابولهب» به پاس قدر شناسی از این کار «ثویبه» را آزاد کرد.^[19]

رسم ‌اشراف ‌مكه‌ اين‌ بود كه ‌به ‌منظور حفظ سلامت ‌كودك‌ خود، از آب ‌و هواي‌گرم ‌و سوزان ‌مكه، جلوگيري ‌از مرگ ‌و مير كودكان‌، پيدا كردن‌ فصاحت‌ زبان‌، آشنایی با سختی‌های زندگی عربی، قدرت و قوت‌ جسمی، كسب‌ فرهنگ‌ اصيل ‌عربي،‌‌ ‌كودكان‌ خود را براي ‌شير دادن ‌به ‌بيرون‌ از مكه‌ می‌فرستادند.^[20] شاید به همین جهت پيامبر اكرم (ص) فرموده ‌است‌: «انا اعربكم‌، انا قريشي ‌و استرضعت‌ في ‌بني ‌اسد»؛ من‌ از شما به ‌لحاظ اصالت ‌عرب‌تر هستم‌ چون‌ هم ‌قريشي ‌هستم ‌و هم‌ از بني ‌اسد.^[21]

در مورد شیر خوردن محمد نیز داستان پردازی‌های غلو آمیز کم نیست. «کلینی» در «اصول کافی» روایتِ عجیبی از قول امام صادق(ع) نقل می­کند که از نظر متن و سند، ضعیف و غیر قابل قبول است. او می‌نویسد: «آمنه» پس از تولد پیامبر(ص) چند روز بی شیر بود، در این زمان «ابوطالب» آن حضرت را به سینه خود گرفت و خدا در سینۀ او شیر جاری ساخت. چند روز پیامبر(ص) از آن شیر می‌خورد، تا آنگاه که «عبدالمطلب» محمد را به «حارث» همسر «حلیمه» سپرد تا به رسم قریش او را در بیرون مکه شیر دهد.[22] محمد(ص) دو سال‌ از دايه ‌خود «حليمه ‌سعديه»‌ شير خورد. «حلیمه» قبلا «ابو سفیان» را نیز شیر داده بود.[23]

«حلیمه» از بی رغبتی خود نسبت به گرفتن محمدِ یتیم و فقیر سخن به میان آمده است و اینکه پس از قبول دایگی محمد چه برکاتی به او رسيده است. او گفته است قطره‌ای شیر نداشتم و آمدم تا مثل سایرین فرزند ثروتمندان مکه را برای شیر دادن ببرم. کسی رغبت نداشت تا فرزند خود را به من بسپارد. از سر ناچاری محمد را قبول کردم. چون محمد را به پستان نزدیک کردم شیر از پستانم روان شد. ماده شتری داشتم لاغر و بی‌شیر، همان شب پستان شتر پر از شیر شد. در مسیر بازگشت به بادیه، الاغ ماده لاغر و ناتوانم که همیشه از قافله عقب می‌افتاد را چون مرغی دیدم که می‌دوید. گله گوسفندی داشتیم لاغر و بی‌شیر که به هنگام رسیدن ما به قبیله، پر شیر و چاق شدند و زمین ما پر از سبزه و علوفه گشت. وی در ادامه می‌گوید: قبل از مصطفی در قبیله ما، فقیرتر از ما نبود و پس از پذیرفتن دایگی او، ثروتمند تر از ما کسی نبود.[24]

پرسشی که اینجا مطرح می‌شود این است که چگونه زنی که شیر نداشته است برای شیر دادن به فرزندان اشراف مکه، داوطلب می‌شود؟ او چگونه انتظار دارد که اشراف حسابگر مکه، این زن را برای چنین مسئولیت خطیری که با جان فرزندان آن‌ها گره خورده است، انتخاب ‌کنند؟ چگونه می‌توان باور کرد که «عبدالله» یا «آمنه» اجازه دهند تا فرزند خود را زنی بدون شیر با خود ببرد. این درحالی است که وضع مالی آن‌ها بد نبوده است. اگر حتی قبول کنیم که محمد یتیم و فقیر بوده است، وقتی «ابولهب» کنیز خود را برای مدتی محدود که به محمد شیر داده است آزاد مي‌کند، معلوم می‌شود که محمد برای این خانواده بسيار عزیز بوده است. در این صورت چگونه «عبدالمطلب» که ریاست مکه را برعهده داشت و از وضعیت مالی خوبی نیز برخوردار بود و محمد را نیز بسیار دوست می‌داشت قبول خواهد كرد كه اینگونه نوه خود را به هلاکت بیندازد؟ با توجه به شیر خوردن «ابوسفیان» از «حلیمه» مشخص مي‌شود كه شرایط مالی ممتاز خانواده او با سپردن وی به زنی بی‌شیر و فقیر تناسب نداشته و حليمه فقير و بي‌شير نبوده است. نکته قابل توجه دیگر موضوع سند این خبر است که روشن نیست خاطراتي كه «حلیمه» نقل کرده است از چه طريق به دست «عبد الله بن جعفر» رسیده و او آن را برای دیگران نقل کرده است.[25] چون در زمان حیات «حلیمه» او هنوز متولد نشده بود و در طول تاریخ حیات پیامبر اسلام(ص) سخنی از زنده بودن «حلیمه» و ورود او به جمع مسلمانان دیده نمی‌شود.

افسانه شستشوی قلب

از دوران کودکی محمد، داستان‌هايي نقل کرده‌اند که ساخته و پرداخته افسانه پردازان است. شیخ صدوق داستانی را به نقل از ابن عباس و او به نقل از «آمنه»، مادر محمد نقل کرده است که پس از زایمان جوانی بلند بالا و سفید و خوش سیما را دیدم که به گمانم «عبدالمطلب» بود. او نوزاد من را گرفت و آب دهان در دهانش گذاشت و یک طشت طلای زمرّدنگار و یک شانه طلا به همراه داشت. شکم طفل را شکافت و قلب او را بیرون آورد، آن را نیز شکافت و یک تکه سیاهی از آن بیرون آورد و به دور افکند و دل را با گردی سفید، که از کیسه‌ای در آورد پر کرد و باز قلب را به جای خود گذاشت و گفت: قلبت را پر از ایمان، علم، حلم، یقین، عقل و حکمت کردم. آنگاه از کیسه‌ای دیگر مهری در آورد و بر کتف‌های او زد و گفت: خدایم فرمان داده است که از روح القدس در تو بدمم. آنگاه لباسی به او پوشانید و گفت: این امان تو از آفات دنیا.[26]

از قول «حلیمه» موضوع را به گونه‌ای متفاوت نقل کرده‌اند که روزی فرزندان «حلیمه» سراسیمه سر رسیدند و به پدر و مادر خود گفتند: دو مرد آمدند و برادر قریشی ما را خواباندند و شکم او را پاره کردند و چند تازیانه به او زدند. حلیمه می‌گوید من و همسرم خود را به او رساندیم. او را ایستاده و رنگ پریده یافتیم. از حال او جویا شدیم. او گفت: دو مرد سفید پوش مرا خوابندند و شکم مرا شکافتند و نمی‌دانم چه چیزی برداشتند و چه جایگزین کردند.[27]

یعقوبی این حادثه را در پنج سالگی و به قولی چهار سالگی دانسته است.[28] مسعودی هم این واقعه را در چهار سالگی و به این صورت مطرح کرده است که: دو فرشته شکم او را شکافتند و قلبش را بیرون آوردند، قلب را شکافتند و پاره خون سیاهی از آن بیرون آوردند.[29] آنگاه شکم و قلب او را با برف شستند. در همین زمان فرشتگان با یکدیگر در مورد عظمت رسول خدا مکالمه‌هایی داشتند که او آن را نقل کرده است.[30] از قول حلیمه نقل می‌کنند که پس از آمدن آن دو مرد که قلب پیامبر(ص) را شستشو دادند من از ترس اینکه شیطان بر محمد(ص) تسلط پیدا نکرده باشد، محمد(ص) را به مادرش برگرداندم. مادرش پاسخ داد که شیطان بر فرزند من راهی ندارد. «و الله ما للشیطان علیه من سبیل». او شان عظیمی ‌دارد و من در زمان حمل او نوری دیدم که از من خارج شد و قصرهای شام را هویدا ساخت. او به هنگام تولد دست بر زمین گذاشت و سر به آسمان برداشته دعا کرد.[31]

شبیه همین داستان را طبری در نزدیکی بعثت پیامبر از قول اباذر نقل می‌کند که حادثه شکافتن سینه و شستشوی قلب و خارج ساختن شیطان و خون سیاه قبل از نبوت توسط دو فرشته انجام گرفته است و همین باعث گشت پیامبر(ص) بفهمد که او از جانب خدا به پیامبری مبعوث گشته است.[32]

انس بن مالک نقل می‌کند که این حادثه قبل از معراج بوده است. پیامبر در حالت خواب در کنار کعبه ابتدا با دو فرشته جبرئیل و میکائیل روبرو شد که آنان رفتند و سه نفره آمدند و قلب را شکافتند و با آب زمزم، شک، شرک، جاهلیت و ضلالت را از قلب پیامبر پاک کردند، پس از آن تشتی از طلا بیاوردند که پر از ایمان و حکمت بود و شکم و اندرون وی را از ایمان و حکمت پر کردند.[33]

در هر صورت چنانچه ملاحظه شد این افسانه­ها غالباً ناشی از جهل و قهرمان‌سازی از سوی کسانی است که با اندیشه‌ها، افکار و اعتقادات صحیح دینی آشنایی نداشته‌اند. در تصور آنان، پاکی از گناه و آلودگی برای انسان ممکن نیست و اگر کسی بخواهد عصمت و پاکی در اعتقاد و عمل پیدا کند چاره‌ای جز این ندارد كه با یک عمل جراحي توسط خداوند سیاهی‌های آن شستشو داده شود تا تغییر ماهیت دهد. گویی به زعم آنان، ایمان و عمل صالح افراد، ناشی از جبر خلقت است و از همین قلب مادي ناشي مي‌شود. حال بسته به اهمیت زمانی در ذهن آنان این کار یا در بدو تولد، یا دوران کودکی، یا قبل از بعثت و یا به هنگام معراج و ملاقات با ملکوت آسمان باید انجام گيرد.

افسانه‌های سفر شام

محمد نوجوانی نه،[34]یا سیزده ساله[35] بود که ابوطالب برای سفر تجاری به شام آماده می‌شد. او از عمویش خواهش کرد که وی را همراه خود ببرد. ابوطالب با اشتیاق درخواست وی را پذیرفت. کاروان تجاری قریش در نزدیک صومعه‌ای در بُصریِ شام توقف كرد. یکی از افراد صومعه، راهبي زاهد و عالمی ‌مسیحی بود که معمولاً با کسی سخن نمی‌گفت. او با دیدن این کاروان، از آنان درخواست کرد که در آن روز همگی مهمان وی باشند. از وی علت کارش را ‌پرسیدند. وی ‌گفت: شما مهمان ما هستید. آنانکه او را می‌شناختند از این کار وی تعجب ‌کردند. چون او تا به حال با کسی از کاروانیان سخنی نگفته بود و کسی را نیز مهمانی نکرده بود. ابن اسحاق با تردید می‌نویسد مردم گمان کرده‌اند که انگیزه «بَحیرا» از مهمانی، دیدن ابری در بالای سر پیامبر(ص) بود که هنگام نشستن ایشان در زیر درخت، از حرکت ایستاد و بر او و درخت سایه افکند و شاخه‌های درخت به سمت وی مایل شد. در روایت شیخ صدوق از قول «ابوطالب» نقل شده است که از این ابر، آب، غذا و میوه هم فرو می‌ریخت و آنان با تعجب مشاهده کردند که صومعه «بَحیرا» به سمت کاروان آنان حرکت می‌کند.[36]

به نظر می‌رسد اصل این داستان قابل خدشه باشد به همین جهت یعقوبی از آن سخني به میان نیاورده است ولی دیگران آن را به طرق مختلف نقل کرده‌اند. مضمون داستان بسیار تردید آمیز و افسانه‌ای می‎‌نماید؛ چرا که وجود ابر در بالای سر پیامبر(ص) و تمایل شاخه‌های درختان به سمت ایشان و امور دیگر یک امر خارق‌العاده و عجیب است که توجه هر کس را به خود جلب می‌کند و نباید تنها «بَحیرا» آن را مشاهده کرده باشد. معلوم نیست چرا مورخین نقل کرده‌اند که تنها دو نفر از راهبان، آن هم از مسیحیان این ابر را مشاهده کرده‌اند ولی نقل‌های دیگر این حادثه خالی از این مشاهده است.[37] معلوم نیست چرا این ابر در زمان بعثت و بعد از آن در مدینه توسط هیچ شخص دیگر گزارش نشده است.

در ادامه داستان آمده است: هنگامی‌که همه کاروانیان حاضر شدند. «بَحیرا» ‌پرسید: آیا همه آمدند؟ پاسخ شنید: آری، جز فرزند «عبدالله بن عبدالمطلب» که کودکی است. «بَحیرا» از آن‌ها درخواست کرد تا او را هم بیاورید. با ورود محمد، «بَحیرا» نگاهی معنادار به وی ‌انداخت. او پس از خوردن غذا و پراکنده شدن کاروانیان، به محمد نزدیک شده و از او خواست تا به درستی به پرسش‌های او پاسخ دهد. او برای این کار محمد را به «لات» و «عزا» یعنی دو بت مورد احترام قریش، قسم داد. در سیره ابن هشام به نحو تردید آمیز گفته است که به تصور عده‌ای محمد(ص) در پاسخ او ‌گفت: از «لات» و «عزا» با من سخن نگو. به خدا قسم من از هیچ موجودی به اندازه «لات» و «عزا» تنفر ندارم. «بَحیرا» او را به «الله» قسم می‌دهد. آنگاه بحیرا از خواب و بیداری و امور دیگر محمد پرسش‌هایی کرد و ایشان پاسخ لازم را ‌داد. بحیرا پاسخ‌ها را مطابق نشانه‌های مد نظر خود ‌یافت و آنگاه به پشت او نظر ‌کرد و مُهر نبوت را در بین کتف محمد دید.[38]

«بَحیرا» پس از فراغت از سخن با محمد، به سمت «ابوطالب» آمده و از او می‌پرسد؟ این پسر فرزند کیست؟ پاسخ داد: فرزند من. «بَحیرا» گفت: پدر او نباید زنده باشد. «ابوطالب» گفت: او فرزند برادر من است. ‌پرسيد: پدرش چه شد؟ جواب داد: در حالی که مادرش به او حامله بود، مُرد. «بَحیرا» گفت: راست گفتی. باید همراه پسر برادر به وطنِ خود باز گردی. وی آینده مهمی ‌دارد. او را از شر یهود نگه‌دار که اگر یهودیان او را بشناسند به او آسیب خواهند رساند. طبری می‌نویسد ابوطالب او را به همراه ابوبکر و بلال به مکه باز گردانید. باید پرسید که چگونه ابوطالب این دو نفر را مامور حفاظت از محمد کرده است در حالی که ابوبکر دو سال از پیامبر کوچک تر بود و بلال نیز هنوز به دنیا نیامده بود.[39] برخی گفته‌اند ابوطالب به راه خود ادامه داد و در شام محمد مورد استقبال راهبان آنجا از جمله راهب «نسطوری» قرار گرفت. کاخ‌های شام به لرزه درآمد و نور باران شد و در بازگشت به مکه جز ابوجهل، همه به استقبال محمد آمدند.[40]

ابن سعد علاوه بر روایت فوق، روایت دیگری نقل می‌کند که دو دیر نشین، در بین راه محمد به شام، او را دیدند و گفتند او صورتش صورت پیامبر، چشمش چشم پیامبر است. ابوطالب پرسید پیامبری چیست؟ گفتند: او کسی است که وحی آسمان را از خدا می‌گیرد و به اهل زمین می‌رساند. ابوطالب گفت: خدا بزرگتر و منزه است. ای پسر برادر می‌شنوی آنان چه می‌گویند. محمد گفت: عمو قدرت خدا را منکر نشوید.[41]

به خوبی واضح است که این افسانه با این همه اختلاف و تشتت پایه و اساس درستی نداشته و ساخته و پرداخته روایان بعد است. یکی از نکات قابل توجه در تاریخ زندگی رسول خدا(ص) نقش روحانیون مسیحی در شناسایی پیامبر است که امر مشکوکی به نظر می‌رسد. در اخبار گاهی سخن از مُهر نبوت به میان آمده است. حال آنکه در قرآن کریم سخنی از وجود چنین مهری برای انبیا به میان نیامده و معلوم نیست که چگونه تنها برخی از افراد آن هم تنها قبل از بهثت آن را دیده و گزارش کرده‌اند. به هر حال اینکه این مُهر در صورت وجود چه ماهیتی داشته است به خوبی روشن نیست ولی چنانچه از کتاب «کمال الدین و تمام النعمه» نقل شد، «آمنه» کسی را شبیه «عبدالمطلب» دیده است که این مهر را به هنگام تولد محمد(ص) بین دو کتف او زده است.

بازسازي كعبه

از پیامبر(ص) نقل شده است که من برای بازسازی کعبه، در دامن خود سنگ حمل می‌کردم. در این حالت که من پوشیده نبودم گویی کسی به من گفت: دامن خود را پایین بينداز. من پایین انداختم ولی عمویم «ابوطالب» از من خواست تا به همان صورت باز هم سنگ بیاورم. من گفتم: دیگر چنین نخواهم کرد. از آن زمان به بعد، دیگر هیچ کس من را در این حالت ندید.[42] شبیه این داستان را برای کودکی ایشان نیز نقل کرده‌اند ولی داستان در این سن نا‌معقول‌تر به نظر می‌رسد چون انسان عاقلی مثل محمد در 25 یا به قولی 35 سالگی چنین کاری انجام نمی­دهد.[43]

سفر تجاري به شام براي خديجه

نقل شده است كه محمد در شام، زمان خرید و فروش کالا با شخصی اختلاف پیدا ‌کرد. او از محمد ‌‌خواست تا برای اثبات ادعایش به «لات» و «عزا» دو بت مورد احترام قریش سوگند یاد کند. محمد اظهار داشت که من از آن‌ها روی گردان هستم و هیچگاه به آن‌ها قسم نمی‌خورم. گفته شده است که محمد در این سفر تجاری دو برابر مال التجاره، سود نصيب خدیجه کرد.

مشکل از اینجا شروع می شود که میسره خادم خدیجه برای خدیجه گزارش کرد که در شام یک راهب نَسطوری گفته است که او پیامبر آخر الزمان است و در ضمن قضیه دیدن دو ملک را نقل می کند که در گرمای بیابان بر سر محمد سایه افکنده بودند.[44] احتمالاً چون ملک قابل دیدن نیست، ابن هشام با این مطلب را با تردید نقل می‌کند که گویی در جریان این سفر «مَیسره» دو ملک را در راه دیده است که بر سر پیامبر(ص) سایه افکنده بودند.[45] یعقوبی اساساً جریان تجارت محمد برای خدیجه را بی اساس دانسته است.

ازدواج محمد به روايت يعقوبي

داستان ازدواج محمد با خدیجه را از قول «عمار یاسر» به گونه‌ای کاملا متفاوت از دیگر مورخین نقل می کند. او از قول «عمار یاسر» می‌نویسد: من از هر کس به ازدواج پیامبر(ص) آگاه ترم چون دوست او بودم و روزی با هم در بین صفا و مروه راه می‌رفتیم. ناگاه خدیجه و «هاله» خواهرش رسیدند. خدیجه محمد را دید و به او علاقمند شد. «هاله» نزد من آمد و گفت: ای عمار دوستت خواهان خدیجه نیست؟ گفتم: به خدا نمی‌دانم. بازگشتم و سخن «هاله» را به اطلاع محمد رساندم. محمد گفت: برگرد و با او قرار بگذار و روزی را وعده کن تا برای خواستگاری نزد او برویم.[46] محمد این موضوع را با عموهای خود در میان گذاشت و همراه عموهایش «حمزه» و «ابوطالب» برای خواستگاری پيش پدر خدیجه رفتند. اختلاف است که «خویلد ابن اسد» پدر خدیجه صیغه عقد را خوانده است یا عموی خدیجه، «عمر بن اسد» ولی یعقوبی خواننده خطبه را ابوطالب دانسته است. باید توجه داشت که به نظر ابن سعد در طبقات پدر خدیجه قبل از فجار مرده بود و آنان خدیجه را که در آن زمان چهل سال داشت از عموی او خواستگاری کردند.^[47] این درحالی است که ابن اسحاق می‌گوید: خویلد پنج سال بعد از فجار خدیجه را به محمد(ص) تزویج کرد ولي به روایت يعقوبي او در فجار کشته شد یا در همان سال مرد.^[48] بايد توجه داشت عمار 28 سال بعد از پيامبر(ص) در جنگ صفین شهيد شد و به نظر نمي رسد به لحاظ سني بتواند دوست و همراه پيامبر(ص) باشد.

[1] تاریخ یعقوبی، ج1، ص361، نام «ابوطالب» و «ابولهب» نیز به ترتیب «عبد مناف» و «عبد العزی» بوده است.

[2] وَكَذَلِكَ زَيَّنَ لِكَثِيرٍ مِّنَ الْمُشْرِكِينَ قَتْلَ أَوْلاَدِهِمْ شُرَكَآؤُهُمْ لِيُرْدُوهُمْ وَلِيَلْبِسُواْ عَلَيْهِمْ دِينَهُمْ وَلَوْ شَاء اللّهُ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا يَفْتَرُونَ سوره الانعام آيه137؛ و اين گونه براى بسيارى از مشركان بتانشان كشتن فرزندانشان را آراستند تا هلاكشان كنند و دينشان را بر آنان مشتبه سازند و اگر خدا مى‏خواست چنين نمى‏كردند پس ايشان را با آنچه به دروغ مى‏سازند رها كن.

[3] خصال، شیخ صدوق، کتابفروشی اسلامیه، بی تا، ج1، ص95.

[4] انساب الاشراف، ج1، ص87.

[5] سوره انعام، آیه 137و140. در سوره مائده، آيه 3؛ چنين قرباني‌هايي كه به وسيله‌ي آيين ازلام ذبح مي‌گرديدند را حرام خوانده است.

[6] تاريخ ‌يعقوبي‌، ج‌1، ص‌364؛ مروج الذهب، ج1، ص488.

[7] تاريخ‌ يعقوبي‌، ج‌1، ص‌328.

[8] السیره النبویه، ج1، ص188-192.

[9] «عبدالله» ‌جوان ‌بسيار زيبايي ‌بود و به «‌قمر حرم‌» معروف‌ بود. قبل ‌از او «عبدمناف»، «‌قمر بطحا» نامیده می‌شد و بعد از او «ابوالفضل العباس»، «‌قمر بني‌‌هاشم» ‌لقب‌ يافت‌.

[10] السیره النبویه، ج1، ص 193- 194؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج1، ص96-97.

[11] طبری مطلب فوق را با تعبیر «زعم» یعنی گمان کرده اند، آورده است؛ تاریخ طبری، ج2، ص6.

[12] یعقوبی، ج1، ص361.

[13] السیره النبویه، ج1، ص194-195

[14] امالی، شیخ صدوق، انتشارات اسلامیه، چ3، 1355، مجلس 48، ص285-286. بنا به گفته نجاشی در کتاب رجال خود: ناقل این خبر ابن عثمان است که اغلب اخبار سیره از او نقل می‌شده است. به نظر می‌رسد بخش اول حدیث که ارتباطی با موضوع ندارد از امام صادق باشد و بخش دوم را خودِ ناقل بنا بر آنچه در زمان او شهرت داشته است از خود اضافه كرده است و راویان به تصور اینکه روایت امام است، آن را در کتاب حدیث نقل کرده‌اند.

[15] الطبقات الکبری، ابن سعد، ج1، ص143.

[16] وَلاَ تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولـئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْؤُولاً. سوره اسراء، آيه36.

[17] تاریخ الیعقوبی، ج2، ص 23

[18] الکامل، ج1، ص294. تاریخ یعقوبی، ج1، ص362

[19] تاریخ یعقوبی، ج1، ص362

[20] پيامبر(ص‌) نسبت ‌به ‌مادر خود احترام ‌خاصي‌ قائل ‌بودند و در جريان ‌صلح ‌حديبيه ‌نيز به ياد مهرباني‌هاي‌ مادر بر سر مزار او گريستند‌. ایشان تا هنگامي‌كه ‌در مكه ‌بودند به ‌«ثويبه» ‌سركشي‌ و ‌رسيدگي‌ مي‌فرمودند. بنابرنقل ابن سعد، خديجه ‌از ابولهب ‌درخواست ‌كرد ثويبه ‌را بفروشد تا او وي‌ را آزاد سازد ولي‌ ابولهب‌ نپذيرفت‌. هنگامي‌كه ‌پيامبر(ص‌) در مدينه ‌بودند، ابولهب‌ وي‌ را آزاد كرد. پيامبر(ص‌) براي‌ او از مدينه ‌لباس‌ و پول‌ مي‌فرستادند.» (الطبقات الکبری، ابن سعد، ج1، ص108- 109). حضرت محمد(ص) در جريان ‌جنگ‌ حنين ‌نيز نسبت ‌به ‌خواهر رضايي ‌خود شيما و خانواده ‌حليمه ‌لطف‌ و بخشش‌ بسيار نمود. (الطبقات الکبری، ابن سعد، ج‌1، ص98‌، 105و106)

[21] السيره النبویه، ‌ابن ‌هشام‌، ص‌150.

[22] تاریخ الیعقوبی، ج2، ص10؛ يعقوبي در اصول کافی می‌نویسد: ابوطالب، حلیمه سعدیه را برای پیامبر پیدا کرد. اصول کافی، ج2، ح27، ص339.

[23] تاریخ پیامبر اسلام، ص52

[24] السیره النبویه، ج1، ص199-201 و الطبقات الکبری، ابن سعد، ج1، ص151

[25] السیره النبویه، ج1، ص199

[26] کمالُ الدین و تمامُ النعمه، ج1، باب12، ص173

[27] السیره النبویه، ج1، ص201-202

[28] تاریخ یعقوبی، ج1، ص362.

[29] ابن سعد می‌نویسد: آنان گفتند این سیاهی از تو، نصیب شیطان است؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج1، ص151.

[30] مروج الذهب، ج1، ص629.

[31] السیره النبویه، ج1، ص202.

[32] تاریخ طبری ، ج1، ص52.

[33] تاریخ طبری ، ج1، ص54.

[34] تاریخ یعقوبی، ج1، ص369؛ الکامل فی التاریخ، ج1، ص470 .

[35] المروج الذهب، ج2، ص275. در روایت صدوق از ابن عباس، محمد در آن زمان هشت سال دارد. کمال الدین و تمام النعمه، ج1، باب 14، ص178.

[36] کمال الدین و تمام النعمه، ج1، باب 14، ص178-183.

[37] الطبقات الکبری، ابن سعد، ج1، ص120-121.

[38] السیره النبویه، ج1، ص219.

[40] کمال الدین و تمام النعمه، ج1، باب 14، ص181-182.

[41] الطبقات الکبری، ابن سعد، ج1، ص153.

[42] الطبقات الکبری، ابن سعد، ج1، ص145.

[43] السیره النبویه، ج1، ص220؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج1، ص157.

[44] الطبقات الکبری، ابن سعد، ج1، ص129-131.

[45] السیره النبویه، ج1، ص224-225.

[46] تاریخ یعقوبی، ج1، ص375.

[47] الطبقات الکبری، ابن سعد، ج1، ص132-133.

[48] تاریخ یعقوبی، ج1، ص376