محمد (ص) از دیدگاه مثنوی

نام احمد، نام  جمله انبیاســت

چون‌که صد آمد نودهم پیش ماست

بی تردید مثنوی تفسیری عمیق و عرفانی بر قرآن کریم است و چون دیدگاه مولانا نسبت به آورنده آن یک الگوی مجسم و مسلم بی بدیل قرآنی است. پس محمد (ص) از منظر او بالاترین انسانی است که تمامی کمالات قرآنی را که در مورد انسان متصور است به منصه ظهور رسانده است و در اوج قله عالی انسانی جایگاهی که بالاتر از آن متصور نیست قرار گرفته است و این خصلت را از همان دوران کودکی بلکه از دوران شیرخوارگی با خود داشته است. از دیدگاه مولانا حیات یک عنایت گسترده در تمامی اجزاء و ذرات هستی است و تمامی آنها به عظمت انسان کاملی چون محمد (ص) معترف اند.

در جائی می گوید:

جمله اجزاء جان خورد و کلان                                    با تو می گویند روزان و شبان

ما   سمعیم   و بصیریم و هُشیم                               با شما   نامحرمان   ما   خـامشیم

و در جائی دیگر جمله آنها را لشکر حق می داند که به امر خدا جهت یاری پیامبران قیام می کنند و به نمونه هائی از آن اشاره می کند:

جمله     ذرات   زمین   و   آسمان                              لشکر   حق اند   گاه   امتحان

باد را دیدی که با عادان چه کرد                              آب را دیدی که در طوفان چه کرد

آنچه بر فرعون زد آن بحر کین                              و آنچه با قارون نموده است این زمین

و آنچه آن بابیل با   آن   پیل کرد                        و آنچه پشه کله     نمرود   خورد

و آنکه سنگ انداخت داودی به دست                         گشت ششصد پاره و لشکر شکست

سنگ   می بارید   بر   اعدای   لوط                           تا که در آب سیه خوردند غوط

مولانا در خصوص محمد (ص) معتقد است که هنگامی که برای اولین بار و در ابتدائی طفولیت حلیمه سعدیه محمد (ص) را به مکه آورد سراغ بته های کعبه رفت تا برای او از آنها مدد بگیرد و دعا کند با تعجب دید که بت ها از شنیدن نام محمد (ص) همه سرنگون شدند و سپس ندائی به گوشش رسید که آن ابلاغ بزرگی و عظمت محمد (ص) بود هنگامی که به حطیم (جابگاهی) که حاجیان برای استلام حجر و رسیدن به حجرالاسود و باب خانه همدیگر را کنار می زنند و بعضاً زیر پا قرار می دهند. صدائی به گوشش رسید که او را هراسان ساخت:

از هوا بشنید بانگی کای حطیم                              تافت   بر   تو آفتابی بس عظیم

ای حطیم   امروز آید بر   تو زود                            صد هزاران نور از خورشید جود

ای حطیم امروز آرد در تو رخت                            محتشم شاهی که پیک اوست بخت

ای حطیم امــروز بـی شک از نـوی                          منزل جانهای   بالا   می شوی

او می گوید که عبدالمطلب جد رسول خدا (ص) در همان اوان کود کیش و در سن شش هفت سالگی به بزرگی و عظمت او پی برد. و در مناجات خود با حضرت حق به آن اعتراف می کند:

لیک در سیمای آن دُرّ یتیم                                         دیده ام   آثار   لطفت   ای کریم

که نمی ماند به ما گرچه زماست                                   ما هم مسیم   و احمد کیمیاست

آن عجایبها که من دیدم از او                                     من   ندیدم   بر   ولی و بر عدو

آن که فضل تو در این طفلیش تو                                 بر وی او دُرّیست از دریای تو

مولوی تمام هستی را در اعتراف به حقیقت و حقانیت محمد (ص) هماهنگ می داند و حتی جمادات را در بیان این حق به گفتگوی زبانی می کشاند:

سنگها اندر   کف     بو   جهل   بود                       گفت ای احمد بگو این چیست؟   زود

گر رسولی، چیست در   مشتم   نهان؟                      چون   خبرداری   ز راز   آسمان

گفت چون خواهی بگویم کان چهاست                      یا بگویندآن که ما حقیم و راست

گفت بوجهل این   دوم   نادرتر است                           گفت آری حق   از آن قادرترست

از میان مشت   او  هر   پاره   سنگ                            در   شهادت گفتن آمد بی درنگ

لا   الهی گفت   و الا الله    گفت                               گوهر احمد   رسول    الله   سفت

چون شنید از سنگها   بوجهل این                             زد ز خشم آن سنگها را بر زمین

دوران پرفراز و نشیب نوجوانی و جوانی مصطفی (ص) که گویای شخصیت منحصر به فرد اوست در جای جای مثنوی از آن سخن رفته است و اثرات شگرف آن دُرّ بی همتا در اشعار مولانا موج می زند و او را در نشانه ها ثمره ی کامل عالم می داند و حضرت حق را همچون باغبانی می داند که به امید آن ثمر عالم هستی را بنا می کند چنانچه خود می گوید: ءانتم تزرعونه ام نحن الزارعون (آیا شما آن را زراعت کرده اید یا ما زارع آنیم)

گر نبودی میل و اُمید ثمر                                   کی نشاندی باغبان بیخ شجر

پس به معنا آن شجر از میوه زاد                                    گر به صورت از شجر بودش وِلاد

مصطفی زین گفت آدم و انبیا                                  خلف من بـاشنـد در زیـر لـِوا

بهر این فرمود آن را ذُوفنون                                   رمز نحن الاخرون السابقون

گر به صورت من ز آدم زاده ام                                   من به معنا جدّ جدّ افتاده ام

کز برای من بدش سجده ملک                               وز پی من رفت بر هفتم فلک

پس ز من زائید در معنا پدر                                   پس ز میوه زاد در معنا شجر

اولِ فکر آخر آمد در عمل                                   خاصه فکری گو بوَد وصف ازل

او پیامبران را گلهای سر سبد عالم هستی می داند و محمد (ص) را سرامد همه ی آنها . عشق را مولانا عظیم ترین گوهری می داند که حضرت حق به عالم وجود داده است و محمد (ص) را مولای عاشقان می­داند.

با محمد (ص) بود عشق پاک جفت                               بهر عشق، او را خدا لولاک گفت

منتهـی در عشق چون او بود فـرد                                 پس مرا و راز انبیا تخصیص کرد

گر نبودی بهر عشقی پاک را                                      کی وجودی دادمی افلاک را

من بدان افراشتم چــرخ سنی                                    تا علو عشق را را فهمی کنی

مصطفی (ص) و رسالت:

رسالت محمد (ص) زمانی شروع شد که فرهنگ جهل و نادانی و بت پرستی و پیرایه های آن در جان و دل مردم زمانه خودش ریشه دوانیده بود و همچون پدیده ای لاینفک از افکار و رفتار مردم خودنمائی می کرد. دگرگونی فرهنگ های تثبیت شده در جان مردم دشوارترین مسئولیتی بود که تمامی انبیاء و هدایت کنندگان انسانها به عهده گرفتند و به محمد (ص) سخترین آن واگذار شد.

معجزاتی که همراه انبیاء فرستاده شد وسیله ی برای دگرگونی فرهنگ مردم بود. انبیاء سلف با برخورداری فراوان از آن معجزات توفیق چندانی در رسیدن به آرزوی خود یعنی توحید و یگانه پرستی مردم نداشتند. اکثر هم لا یومنون. لا یعقلون لا یشعرون و تکذیب رسولان و تهمت به آنها و دیوانه و ساحر و کذاب و امثالهم خواندن آنها در آیات متعدد قرآن نشانه عدم توفیق رسولان الهی در تامین این آرزو بود.

محمد (ص) هم همانند دیگر رسولان حضرت حق با موانع متعدد ولاینحلی مواجهه بود ولی می توان گفت که او بالاترین توفیق را در تحول و دگرگونی مردم بدست آورد ولی از آنجائی که این دگرگونیها اگر اساسی و ریشه دار و عمیق نباشد در معرض خطر انحطاط و بازگشت به گذشته ظلمانی و جاهلانه است.

به این جهت مولانا معتقد است که پیامبر در گرایش مردم به اسلام در زمان خودش توفیقات بی بدیلی داشت ولی از آنجائی که نگران آینده بود که دین و آئین او که آخرین هدیه ی الهی به بندگان خداوند است چه سیری را دنبال خواهد کرد خداوند به او وعده ی پیروزیهای چشمگیر و فراگیر را در آینده داد. وعده داد که قرآن محمد (ص) را از تحریف مصون و از بلائی که دامن گیر دیگر کتب آسمانی شد محافظت کند.

خود مگیــر این معجزه چون آفتــاب                           صد زبان بین نام او اُمّ الکتاب

زَهره نی کس را که یک حرفی از آن                              یابد   زد د یافزاید در بیان

و نوید پایداری دین اسلام را به او داد:

مصطفی را وعده کرد الطاف حق                                  گر بمیری تو، نمیرد این سبق

من کتاب و معجزاتت را فعم                                 بیش و کم کن راز قرآن مانعم

من تو را اندر دو   عالم   حافظم                                طاعنان را از حدیثت رافضم

کس نتابد بیش و کم کردن در او                                  تو بِه از من حافظی دیگر مجو

رونَقت را روز، روز افزون کنم                                        نام تو بر زرّ و بر تقره زنم

منبــر و محراب سـازم بهـر تو                                   در محبـت قهر من شد قهـر تـو

من   مناره   پر کنم   آفــاق را                                  کور گردانم دو چشم   عـاق   را

چاکرانت شهرها گیرند و جاه                                    دین تو گیرد ز   ما هی   تا به ماه

تا   قیامت   باقیش   داریم ما                                  تومترس از نسخ دین ای مصطفی

و در جائی دیگر بلندی نام احمد (ص) را بر منارها و مأذنها و محراب و منبر و پایداری امت محمد (ص) را دلیل تحقق این وعده ی الهی می داند و می گوید:

یک   مناره   در ثنای منکران                                    کودر این عالم که تا باشد نشان؟

منبری کو که بر آنجا مخبری؟                                   یـــاد آرد روزگـــار منکـــری

روی دینار و درم از نامشان                         تاقیامت می دهد زین حقّ نشان

سکه شاهان همی گـردد   دگر                                 سکه احمـد ببین   تا مستقــر

امت احمد کـه هستند از کـــرام                                تا قیامت هست باقی آن طعام

چــون ابیت عند ر بی[1] فاش شـد                               یطعم و یسقی کنایت زاش شد

هیچ بی تاویل ایـن را در پذیـر                              تا درآید در گلوچون شهد و شیر

مولوی در جاهای مختلف مثنوی مستقیم و غیرمستقیم به خصوصیات ظاهری و باطنی رسول (ص) می­پردازد و در تمامی موارد به عظمت او و معجزاتش و آثار جاودان کار او اشاره می کند و در برابر همه ی آنها سر تعظیم فرود می آورد او کل عالم هستی را جسمی می داند و محمد (ص) را روح پر هُمای آن:

خوانــد مزّملّ نبی را زیــن سبب                              که برون آی از گلیم ای بُوالهرب

سر مکش اندر گلیم و رو مپوش                     که جهان جسمی است سر گردان، تو هوش

هیــن مشـو پنهان ز ننگ مـدعـی                            که تو داری شمع وحی   شعشعی

هین قم اللیلی که شمعی ای همام                                شمع اندر شب بود   اندر قیام

او جهان را تاریک و محمد (ص) را شمع فروزان عالم معرفی می کند و کاروان انسان ها را در تیه گمراهی سرگردان و محمد (ص) را دلیل راه آنها برای نجات از هلاکت ابدی، و او را همچون خضری می داند که از رموز عالم گره گشائی می کند. می فرماید:

بی فروغت روز روشن هم   شب است             بی پناهت شیر اسیر را اِرنب (خرگوش) است

باش کشتیبـان در ایـن بحـر صقــا              کــه تو   نوح   ثانیی   ای   مصطفی

ره     شناسی   می بِباید یا  لُباب                         هر رهی را خاصه اندر راه آب

خیز بنگــر کـــاروانِ، ره زده                              هر طرف غولی است، کشتیبان شده

خضر وقتی غوث هر کشتی توئی                        همچــو روح الله، مکن تنها روی

وقت خلوت نیست اندرجمع آی                               ای هُدی چون کوه قاف و تو هُمای

بدر بر صدر فلک شد شب روان                              سیــر را نگذارد از بانگ سگــان

طا عنان همچون سگان بی بَدر تو                           بانگ بر می دارند سوی صد ر تو

این سگـــان کَرَّند زامر انصتوا                              از سَفَه، عوعو کنان بر بدر تو

آری محمد (ص) مامور است که راه گم کردگان را که همچون کوران که در وادی جهالت سرگردانند صادقانه و با محبت و رافت و دلسوزی به منازل مقصود معرفت و دانائی و عقل برساند و در این راه تمامی زحمات و رنجها را به جان بخرد. و خم به ابرو نیاورد.

هین بمگذار ای شفا رنجور را                                 کو ز خشم کُر عصای کور را

نه تو گفتی؟ قائد اعمــی به راه                               صد   ثواب   اجر   یابد   از   اِلـــه

هر که او چل گام کوری را کشد                              گشــت   آمرزیده   و   یابد   رَشد

پس بکش تو زین جهان بی قرار                               جوق کو ران را قطار اندر قطار

کار هـــادی، این بود تو هادیی                            ماتــم آخــر زمــان را شادیـــی

هین روان کن ای امام المتقین                           این خیال اندیشگــان را تا یقین

حضرت حق جل و علا به او وعده داد که دلهای پیروان راستین تو را به هم پیوند می دهم و کینه های کهنه را در نور تو از دل آنها بزدایم و زحمات تو را در این راه اجر می نهم و همین را رمز پیروزی تو خواهم کرد.

کینه های کهنه شان از مصطفی                              محو     شد   در   نور اسلام و صفا

اوّلا اخوان شدند آن دشمنان                            همچو     اعداد     عنب   در بوستان

وز دَم «المومنون اخوه» به پند                           در   شکستند     و   تن   واحد شدند

صورت انگورها اخوان بُود                               چون   فشردی   شیره   واحد   شود

غوره و انگور ضد انند لیک                            چون که غوره پخته شد، شد یار نیک

و از طرفی به او وعده داد که دشمنانش را سرکوب و حیله های آنها بی اثر کند.

هر که در مکر تو دارد دل گرو                                 گردنش را من زنم تو شاد رو

بـر سـر کوریش   کوریها   نهـــم                             او شکر پندارد و ز هرش دهم

و آن گروه دیگــر از نصرانیــان                                نــام احمد داشتندی   مُستهــان

مستهــان   و خوار گشتند از فتــن                             از رفیق شــوم رای، شــوم فــن

هم   مخبط   دینشــان و حکمشــان                          از پی   طومارهای   کج   بیــان

چون خدا خواهد که پرده کس درد                                 میلش اندر طعنه ی پاکان برد

چون خدا خواهد که پوشد عیب کس                              کم زند در عیب معیوبان نفس

چون خدا خواهد که مان یاری کنــد                        میــل ما را جانب زاری کنــد

و در جائی اخلاق محمد (ص) و از طرفی حسادت و بداخلاقی مخالفان او را یکی از رمزهای بزرگ توفیق او می داند.

آن ابوجهل از محمد (ص)، ننگ داشت                    وز حسد خود را به بالا می فراشت

بوالحکــم   نامش   بُد و   بو جهل   شد               ای بسا اهل از حسد نااهل   شد

من نـدیــدم در جهـان   جستجـو                      هیچ   اهلیت   بـِه   از   خـوی   نکــو

چون مقــرر شد بزرگـــی رسول                       پس   حسد   ناید کسی را از قبول

مولانا آل محمد (ص) را یکی از ثمرات بزرگ و با برکت او می داند که نشانه های او در حقیقت آنها آشکار است:

هست اشارات محمد (ص) المراد                      کل گشاد اندر گشاد اندر گشاد

صد هزاران آفرین بر جان او                      بر قدوم و دُور فرزندان او

آن خلیفـــه زادگـــان مقبلـــش                          زاده اند از عنصرِ جان و دلش

گرز بغداد و هِری یا از ری اند                              بی مزاج آب و گِل نسل وی اند

شاخ گُل هر جا که روید هم گُل است                         خُم مُل هر جا که جو شد هم مُل است

گر که از مغرب زند خورشید سر                               عین خورشید است نه، چیز دگر

نسـل ایشـان نیـز هم بسیـار شد                               نوراحمد ناصر آمد یـــار شــد

او محمد (ص) را پناه رنجها و محنت های امت در دنیا و آخرت می شمرد که تمامی مسلمانان این حقیقت را به جان و دل پذیرفته و به آن امید بسته اند:

تا به   نام   احمد   از   یَستفتحون                               یاغیانشان می شدندی سرنگون

هر   کجا   حَرب   مَهولی   آمـدی                                غوثشان   کراری     احمد   بدی

هر   کجا   بیماری   مُزمن   بدی                                 یاداوشان داروی   شافی   شدی

نقش او می گشت   اندر راهشان                                  در دل و در گوش و در افواهشان

ایمــن از شـر امیـران و وزیــر                                     در پنـاه ناماحمـد آمـد مستجیــر

ز آن محمد شافع هر داغ   بود                                  که زجز حق، چشم او ما زاغ بود

در شب دنیا که محجوب است شید                              ناظر حق بود و زو بودش امید

و بالاخره اینکه محمد (ص) را قیامتی می داند که صد قیامت موعود در او پنهان است:

پس محمد (ص) صد قیامت بود نقد                               ز انکه حلّ شد در فنای حلّ و عقد

زاده ی ثانی است احمد در جهان                               صد   قیامت   بود   او   اندر عیان

زو   قیامت   را   همی پرسیده اند                                 ای قیامت تا   قیامت   راه چند؟

با زبـان   حـال   می گفتی بسـی                                که ز محشر حشر را پرسد کسی؟

[1] – اشاره است به حدیث رسول که فرمودند در شب معراج: اَبیتُ عند ربی یُطمعنی و یسقیتی در نزد پروردگارم در معراج، شب را به پایان بردم و او مرا طعام داد و سیراب نمود.