انجمن محققان و مدرسان روحانی اصفهان
غلامحسین قیصریه‌ها
“لیله الرغائب” شب برآوره شدن آرزوهای بلند، شب بردن ثواب بسيار، اولين شب جمعه از ماه رجب.
“صلاة الرغائب” نمازی كه در اولين شب جمعه ماه رجب برای رسيدن به ثواب بسيار و برآورده شدن آرزوهای بلند خوانده مي شود .
ريشه و اساس اين نامگذاری و اين اعمال روايتی است كه در برخي از كتاب های دعا و حديث در اعمال ماه رجب به نقل از پیامبر اكرم (ص) نقل شده است.
انجام اعمال لیلة الرغائب در میان عوام اهل سنت و شيعه رواج داشته و دارد مخصوصا در سالهای اخير با برنامه ها و تبليغات گسترده صدا وسيما توجه عامه مردم به آن بيشتر شده است. در اين گفتار كوتاه اين روايت را از جهت متن و سند مورد بررسی قرار می دهيم:
اصل اين حديث در منابع اهل سنت است و از اين طريق و به نقل از آنها وارد كتابهای دعائی و روايتی شيعه شده است. این حدیث در منابع دعائی و حديثی شيعه برای اولين بار توسط ابن طاووس (متوفای 664 ه- ق) در كتاب ” إقبال الأعمال” روايت شده است و بعد از آن علامه حلي (متوفای 726 ه- ق) در اجازه كبيرش به بنی زهره، با سندی عامی، كه بسياری از رجال آن از مجاهيل هستند، نقل می‌كند، اما در كتب علامه حتی اشاره‌ای هم به اين روايت نشده است. بسياری از محدثين و فقها شيعه و اهل سنت روايت فوق را ضعيف، جعلی و غير قابل اعتماد دانسته اند:
مرحوم علامه مجلسی(متوفی 1110 ه- ق) دركتاب در اعمال ماه رجب مي گويد: “و قد ذكروا في كتب الأدعية صلاة خاصة لكل لیله من هذا الشهر، و حيث لم أجد لها سندا معتبرا لم أحب أن أوردها، و حيث كانت مشهورة جدا فقد أوردتها على سبيل الإجمال” ( زاد المعاد،ص40)
در كتب ادعيه براي هر شب از ماه رجب نماز مخصوصي را ذكر كرده اند و چون سند معتبری ندارد دوست ندارم آنها را ذكر كنم اما به جهت آن كه جدا مشهور است اجمالا آنها را ذكر میكنم.
پس از بيان اجمالی نماز هر شب از ماه رجب (ص42) می گويد:” و ذكر لكل من هذه الصلوات ثواب كثير لم نذكره بناء على عدم الاعتماد على السند، …… و بعضها الطويل منها و التي تقع بين صلاتي المغرب و العشاء و يجب أن تقع بعد دخول وقت العشاء لا يخلو أداؤها من إشكال، و لهذا لم نورد في هذه الرسالة صلاة لیله الرغائب المشهورة مع أنها منقولة عن طرق العامة”
برای هر يك از اين نمازها ثواب فراواني بيان شده كه به دليل غير قابل اعتماد بودن سند از ذكر آنها خود داری میكنم، و بعضی از نمازهای ذكر شده طولانی است و بايد بين نماز مغرب و عشا خوانده شود و ناچار بعد از داخل شدن وقت نماز عشا خوانده می شود و اين خالی از اشكال نيست، به اين جهت و به دليل عامی بودن سند، نماز لیله الرغائب را در اين رساله ذكر نكردم.
مرحوم علامه محمد تقي شوشتری (متوفی 1416 ه- ق) حديث را به دليل عامي بودن غير معتبر و غير قابل اعتماد می‌داند (النجعة في شرح اللمعة، ج3، ص: 103.)
مرحوم آيت الله فاضل لنكرانی در جواب سؤال از مستحب بودن نماز رغائب در اولين شب جمعه از ماه رجب و روزه روز پنجشنبه قبل از آن می‌گويد: فضيلت لیله الرغائب و روزه روز پنج شنبه قبل از آن را علامه مجلسی در اجازه علامه به بنی زهره و از كتاب اقبال روايت كرده است كه در اعتبار هر دو روايت تأمل و اشكال است و لذا حكم به استحباب نماز لیله الرغائب و روزه روز قبل از آن مشكل است (جامع المسائل،ج2، ص172)
ابن الجوزی (متوفای 597 ه- ق ) بعد از نقل حيث با متنی مانند متن اقبال و ابن طاووس(ره) مي گويد: “هذا حديث موضوع على رسول الله صلى الله عليه وسلم، و قد اتهموا به ابن جهيم و نسبوه إلى الكذب، وسمعت شيخنا عبد الوهاب الحافظ يقول: رجاله مجهولون، وقد فتشت عليهم جميع الكتب فما وجدتهم.” قال المصنف: قلت: ولقد أبدع من وضعها.” (الموضوعات لابن الجوزی،ج2،ص126)
اين حديث به نام رسول خدا جعل شده است و ابن جهيم متهم به اين جعل است كه او را درغگو مي‌دانند، و من از شيخمان عبد الوهاب الحافظ شنيدم مي گفت: تمامي رجال اين حديث از مجاهيل هستند و من تمامی كتب را جستجو كردم و نامی از آنان نياقتم. ابن جوزي ميگويد: واضع اين حديث از بدعت گذاران است.
ابن اثير (متوفي606 ه- ق) نيز حديث را جعلي مي‌داند ( جامع الاصول، ج6، ص154، ح4268)
نووي (متوفی 676 ه- ق) ميگويد: ” إِنَّهَا بِدْعَةٌ مُنْكَرَةٌ مِنَ الْبِدَعِ الَّتِي هِيَ ضَلَالَةٌ وَ جَهَالَةٌ وَ فِيهَا مُنْكَرَاتٌ ظَاهِرَةٌ وَ قَدْ صَنَّفَ جَمَاعَةٌ مِنَ الْأَئِمَّةِ مُصَنَّفَاتٍ نَفِيسَةً فِي تَقْبِيحِهَا وَ تَضْلِيلِ مُصَلِّيهَا وَمُبْتَدِعِهَا وَ دَلَائِلِ قبحها و بطلانها و تضلل فَاعِلِهَا أَكْثَرَ مِنْ أَنْ تُحْصَرَ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ.” (شرح صحيح مسلم، ج8، ص20)
نماز لیله الرغائب بدعتی است زشت و ناپسند، بدعتی كه نتيجه آن گمراهی و جهالت است و در آن امور غيرمشروع و ناپسند روشن و واضحی است، و گروهی از بزرگان علم حديث كتابهای بسياری در تقبيح و در گمراهی بودن كسی كه اين نماز را می‌خواند و كسی كه آن را جعل كرده و اين بدعت را گذاشته و در دلائل زشتی و بطلان اين بدعت و گمراهي كسی كه آن را انجام می دهد، نوشته اند.
با توجه به مخالفت شدید بزرگان حدیث اهل سنت که سند این روایت را بسیار ضعیف دانسته و عمل لیلة الرغائب را بدعتی بزرگ و گمراهی آشكاری بر شمرده‌اند، و با توجه به ضعيف و غير قابل اعتماد بودن اين حديث نزد بسياری از محدثين و فقهای شيعه شكی در جعلی بودن حديث ” لیله الرغائب” و يا “صلاة الرغائب” باقی نمي‌ماند. حتی اگر اين حديث باسندی صحيح هم جعل شده بود متن حديث به روشنی دلالت بر جعلی بودن آن می‌كند.
نگاهي اجمالي به متن حديث
متن حديث در اقبال و اجازه علامه به بني زهره و روايت ابن الجوزی تقريبا همانند است. ابن طاووس (ره) در اعمال ماه رجب از قول رسوخدا (ص) چنين نقل می كند:” لا تغفلوا عن أوّل لیله جمعة منه، فإنّها لیله تسمّيها الملائكة لیله الرغائب، و ذلك انّه إذا مضى ثلث الليل لم يبق ملك في السماوات و الأرض الّا يجتمعون في الكعبة و حواليها، و يطّلع اللّه عليهم اطلاعة فيقول لهم: يا ملائكتي سلوني ما شئتم، فيقولون: ربنا حاجتنا إليك ان تغفر لصوّام رجب، فيقول اللّه تبارك و تعالى: قد فعلت ذلك. ثم قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله: ما من أحد صام يوم الخميس أوّل خميس من رجب ثم يصلّى بين العشاء و العتمة اثنتي عشرة ركعة، يفصل بين كلّ ركعتين بتسليمة……. ثم قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله: و الذي نفسي بيده لا يصلّي عبد أو أمة هذه الصلاة إلّا غفر اللّه له جميع ذنوبه، و لو كانت ذنوبه مثل زبد البحر و عدد الرّمل و وزن الجبال و عدد اوراق الأشجار، و يشفع يوم القيامة في سبعمائة من أهل بيته ممّن قد استوجب النار” (اقبال الأعمال،ج2،ص153)
رسول خدا (ص) فرمودند: از اولين شب جمعه در ماه رجب غافل نشويد. زيرا شبى است كه فرشتگان آن را «لیله الرغائب» مىنامند. اين نامگذارى به اين جهت است كه هنگامى كه يك سوم از شب گذشت هيچ فرشتهاى در آسمانها و زمين نمىماند مگر اين كه در كعبه و اطراف آن جمع مىشوند. و خداوند ناگهان بر آنان وارد شده و مىفرمايد: اى فرشتگانم هر چه مىخواهيد از من درخواست كنيد. فرشتگان عرض مىكنند: حاجت ما اين است كه از روزهداران رجب درگذرى. خداوند مىفرمايد: اين كار را انجام دادم.
سپس رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمودند: كسى كه روز پنجشنبه اول رجب را روزه گرفته و سپس بين نماز مغرب و عشا دوازده ركعت نماز بجا آورده هر دو ركعت به يك سلام و … سپس رسول خدا فرمودند: قسم به كسى كه جانم در دست اوست، هيچ مرد وزنی اين نماز را بجا نمىآورد، مگر اين كه خداوند گناهان او را مىبخشد حتي اگر گناهان او مثل كف روی دريا و به عدد شنها و به وزن كوهها و به عدد برگهاى درختان باشد، و روز قيامت هفتصد نفر از خويشان خود را كه همگى سزاوار آتش باشند شفاعت مىكند.
مخالفت حديث”لیله الرغائب” با قرآن
اين جمله از حديث را چگونه می توان توجيه كرد “و يطّلع اللّه عليهم اطلاعة فيقول لهم…”و خداوند ناگهان بر آنان وارد شده و مىفرمايد … آيا اين به معنای تنزل شأن خداوند درحد مدير وفرمانده‌ای كه ناگهان به نيروهای تحت فرمان خود سركشی می كند نيست؟! آيا اين به معنای نسبت جسميت و مكان به خدا نيست ؟!
اين قسمت از حديث به جز به تمسخر گرفتن عبادت و نماز و سوق دادن مردم به گناه و تجارت پيشگی در عبادت و بندگی خدا و دور شدن از روح عبادت و عمل صالح و حقيت ايمان معنا ومفهومی نمي‌تواند داشته باشد ” هيچ مرد وزنی اين نماز را بجا نمىآورد، مگر اين كه خداوند گناهان او را مىبخشد حتي اگر گناهان او مثل كف روی دريا و به عدد شنها و به وزن كوهها و به عدد برگهاى درختان باشد، و روز قيامت هفتصد نفر از خويشان خود را كه همگى سزاوار آتش باشند شفاعت مىكند.”
چيزی را كه اين حديث القا می كند با تمامي آموزه های قرآني و روائی درباب ايمان، عبادت، عمل صالح، توبه، مغفرت الهی، قرب الی الله، هدف از بعثت انبيا، عالم پس از مرگ، مراتب و درجات مؤمنين درعالم ديگر، شفاعت و…. در تضاد است و از مصاديق بارز اين حديث نبوی است كه مي فرمايد : ” وَ مَا خَالَفَ كِتَابَ اللَّهِ فَلَيْسَ مِنْ حَدِيثِي” (قرب الإسناد ، ص92 ) آن چه مخالف كتاب خدا باشد حديث و سخن من نيست.”
و” إِنَّ عَلَى كُلِّ حَقٍّ حَقِيقَةً وَ عَلَى كُلِّ صَوَابٍ نُوراً فَمَا وَافَقَ كِتَابَ اللَّهِ فَخُذُوهُ وَ مَا خَالَفَ كِتَابَ اللَّهِ فَدَعُوهُ.” (الكافي ، ج1، ص: 69) برای هر حقی علامت ونشانه ای است وبرای هر امر استوار و حقی نور و هدايتی، پس آنچه را موافق كتاب خدا يافتيد قبول كنيد و آنچه مخالف كتاب خدا است ترك كنيد.